Οι αντιφάσεις μιας παγκοσμιοποίησης σε αποδρομή

GUEST EDITORS

ΓΡΑΦΕΙ Ο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΠΙΜΠΑΣ

Οι αντιφάσεις στην παγκόσμια ιστορία και πολιτική είναι συχνό φαινόμενο. Ακόμη χειρότερα στην οικονομική ιστορία, όπου η ερμαφρόδιτη γοητεία της οικονομικής ανάλυσης την καθιστά πιο επιρρεπή σε πολυπρισματικές αναγνώσεις. 

Aν προσπαθήσουμε να κάνουμε μια μίνι αναδρομή στις καίριες οικονομικά αποφάσεις που έλαβαν τα ανεπτυγμένα καπιταλιστικά κράτη μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού και επηρέασαν σημαντικά την οικονομική πορεία του δυτικού κόσμου, θα μπορούσαμε να μοιράσουμε με σχετική άνεση τις ευθύνες στις δυο πλευρές του Ατλαντικού: 

- Η απελευθέρωση των χρηματοπιστωτικών αγορών και η έλλειψη κάθε ρύθμισης στο αμερικανικό τραπεζικό σύστημα δημιούργησε την τεράστια φούσκα των subprimes, η οποία έχει οδηγήσει στην κρίση του 2008. Οι ΗΠΑ συνέχισαν να τροφοδοτούν τις εθνικές επενδύσεις σε εξοπλισμούς παρά την κατάρρευση του μεγάλου εχθρού, δημιουργώντας τεχνητές ανάγκες .Η πρόσφατη διαχείριση της Αραβικής Άνοιξης αποτελεί το επιστέγασμα αποτυχημένων παρεμβάσεων διεύρυνσης της ζωτικής επιρροής. 

- Η δημιουργία της ευρω- τερατογένεσης, μιας νομισματικής ζώνης που η αρχιτεκτονική της ήταν σχεδιασμένη να αποτύχει σε περίπτωση κρίσεων. Όσοι είχαν ασχοληθεί υποτυπωδώς με τη διεθνή οικονομική, γνώριζαν τα σημαντικά προβλήματα που θα αντιμετώπιζε το κοινό ευρωπαϊκό νόμισμα, σε περίπτωση που κάποια χώρα βρισκόταν σε κρίση, ενώ άλλοι θεωρούσαν ότι η αρχιτεκτονική του ευρώ θα προκαλούσε από μόνη της συστημικές κρίσεις. Η απουσία συνεκτικής διασύνδεσης τραπεζικής, δημοσιονομικής πολιτικής και το αόριστο πλέγμα κανόνων φορολόγησης και ανταγωνισμού επέτεινε το πρόβλημα που βρήκε έκφραση αρχικά στην Ελλάδα. Η Γερμανία αποδείχθηκε ελλειμματική και χωρίς έμπνευση, ενώ οι αντιπληθωριστικές της εμμονές διεκδικούν βραβείο αποτυχημένης αντίδρασης σε μια εύκολα διαχειρίσιμη χρηματοοικονομική κρίση. Αρκούσε η κατεύθυνση προς μια πιο ολοκληρωμένη οικονομική ένωση με ανάπτυξη κατάλληλων εργαλείων. 

Συνέπειες όλων αυτών των εξελίξεων ήταν φυσικά:

- Η χρηματοπιστωτική φούσκα που κατέληξε στην κατάρρευση της Lehman Brothers. Απώτερες συνέπειες αυτής της διαδικασίας δεν έχουν ακόμη εκδηλωθεί. Η υπερμόχλευση σύνθετων χρηματιστικών προϊόντων προκάλεσε σημαντικές διακυμάνσεις στις αγορές, ενώ εκτιμάται ότι ακόμη και σήμερα ότι στο παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα ελλοχεύει υψηλός κίνδυνος πρόκλησης αλλεπάλληλων κρίσεων λόγω υψηλής αξίας παράγωγων αξιών. 

- Η αποτυχία στη διαχείριση της κρίσης κρατικών χρεών (ειδικότερα της Ελλάδας), που ανήχθη σε πρωταρχικό σκοπό, αφήνοντας στο περιθώριο τις επενδυτικές/αναπτυξιακές πολιτικές. Η ακολουθούμενη λιτότητα αποτέλεσε τη μοναδική συνταγή πολιτικής με αμφιλεγόμενα αποτελέσματα. 

- Η τεράστια αύξηση της ανισότητας, συνοδευόμενη από εξάπλωση παιδικής μορφής εργασίας, εκμετάλλευση γυναικών, αύξηση φτώχειας, ανάπτυξη ακραίων πολιτικών μορφωμάτων. Η ποιότητα ζωής και περιβάλλοντος υποχώρησε σημαντικά και στον ανεπτυγμένο κόσμο, παρά τα τεχνολογικά επιτεύγματα. Αντίστοιχα, οι συμφωνίες για την κλιματική αλλαγή δεν αποδίδουν σε περιόδους παγκόσμιας ύφεσης. 

- Η υποχώρηση των εθνών-κρατών έναντι της ισχύος των αγορών και των μεγάλων πολυεθνικών. 

Παράπλευρες απώλειες, με οικονομικές προεκτάσεις, μπορεί να θεωρηθούν η επέκταση της διεθνούς κρίσης σε σχέση με την ανάδειξη του φαινομένου της τρομοκρατίας, καθώς και το πρόβλημα της περιβαλλοντικής/κλιματικής αλλαγής. Πρόσφατα στην επικαιρότητα αναδείχθηκε το μείζον ζήτημα του προσφυγικού ως υπερπεριφερειακού προβλήματος. Ενόσω οι προσφυγικές ροές αυξήθηκαν και ευρωπαϊκή διαχείριση παρέμεινε αναποτελεσματική, η αβεβαιότητα εντάθηκε μέσα από τα αλλεπάλληλα τρομοκρατικά χτυπήματα και οι αντιφάσεις έγιναν πιο απτές. 

Οι επιπτώσεις όλων των παραπάνω, αναμφισβήτητων νομίζω, φαινομένων δεν ήταν δυνατό παρά να εκφραστούν σταδιακά και σε πολιτικό επίπεδο. 

Η προσπάθεια κάποιων κύκλων να αναγνωρίσουν μόνο τοπικότητες σε κάθε ζήτημα αγνοώντας τη διεθνή διάσταση της διαχείρισης των προβλημάτων αυτών λόγω της πολυπλοκότητας των αλληλεπιδράσεων είναι πλέον ανέκδοτο best seller. Όπως ανέκδοτη είναι και η πολιτική παραδειγματισμού που ακολουθείται σε διεθνές επίπεδο, από την Ελλάδα ως τις αραβικές χώρες. Με αφορμή την ελληνική κρίση, την Αραβική Άνοιξη και το προσφυγικό υπάρχει στον πυρήνα της "δυτικής" σκέψης μια μεταλλαγμένη πτυχή του Διαφωτισμού που εκφράζεται στις πολιτικές που ακολούθησε ως ένας ανεπεξέργαστος ημιδεκάλογος: 

1) Αν πιέσεις κάποιον, ακόμη κι αν καθυστερήσεις κάποια χρόνια τις αποφάσεις του, θα αναγκαστεί να δεχτεί τους όρους σου (πλήρης κατεδάφιση της διεθνούς αλληλεγγύης, του ορθολογισμού και της διπλωματίας). 

2) Αν κλείσεις τα σύνορα σε ένα σημείο, θα σταματήσουν να έρχονται από ένα άλλο σημείο 

3) Αν πλήξεις μια κυβέρνηση "ακραία" σε μια χώρα, θα πάρουν το μάθημα οι εκλογείς σε μια άλλη χώρα. 

4) Αν επιβάλλεις τη δημοκρατία σε μια αραβική χώρα, θα ακολουθήσουν κι άλλες με βελούδινη μετάβαση. 

5) Αν δεχτείς 100 πρόσφυγες με παιδιά, θα κινδυνεύεις περισσότερο από τζιχαντιστές, εξ αιτίας των οποίων προέκυψαν οι πρόσφυγες. 

Όλα τα παραπάνω είναι επιτομή του πολιτικού ερασιτεχνισμού και νηπιακής ανάλυσης των δυναμικών που αναπτύσσονται. Οι αποτυχίες αυτές σε ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον είναι τεράστιες και βαρύνουν προσωπικά τη Χίλαρυ Κλίντον, τον Σόιμπλε (λιγότερο τη Μέρκελ), τους Λαγκάρντ- Τόμσεν (όχι τον Στρος-Καν), και τους δορυφόρους της Γερμανίας. Αυτός ο κώδικας σκέψης έχει προεκτάσεις και στο εσωτερικό. Έτσι στην Ελλάδα σήμερα διαμορφώθηκε μια κυρίαρχη άποψη ότι ενδέχεται να μας φταίει το κακό μας το κεφάλι ή μόνο οι ξένοι και το μνημόνιο, στις ΗΠΑ το money for nothing, στην Ιταλία η μειωμένη κινητικότητα εργασίας, στους Άραβες ο ξεροκέφαλος φονταμενταλισμός, στη Γαλλία ο σοβινισμός του έθνους και πάει λέγοντας. 

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το πεδίο της φορολογικής πολιτικής. Σήμερα η συζήτηση στην Ευρώπη περιστρέφεται στον τρόπο με τον οποίο θα καταπολεμηθεί η διακριτική φορολογική μεταχείριση ενώ στη χώρα μας μας απασχολεί με ποιον τρόπο θα υιοθετήσουμε ένα φορολογικό σύστημα τύπου Βουλγαρίας. Εκτός από τις εμμονές των θεσμών, έχουμε να αντιμετωπίσουμε παράλογες δοξασίες νεορθόδοξων. 

Αυτή η προσπάθεια να βλέπουμε μερικότητες πίσω από τις βαρύτατες αρρυθμίες του παγκόσμιου καταμερισμού εργασίας προδίδει την αδυναμία και την παραίτηση ίσως μεγάλου μέρους του πληθυσμού αλλά και των εγχώριων ελίτ να διαχειριστούν τις κρίσεις με συνεκτικό και οργανωμένο τρόπο. Η παγκοσμιοποίηση και η ολοκλήρωση της Ευρώπης αντί να παράγουν ενότητα και συνοχή, προκάλεσαν μεγαλύτερη απόσταση των πληθυσμών, ένα διαρκές blame game, με αδιέξοδες λύσεις. Γεγονός που πληρώνουμε σήμερα στην ανάγνωση και τη διαχείριση του προσφυγικού. 

Στο μικρό μας χωριό είχαμε την αίσθηση ότι η ανάδειξη της πρώτης κυβέρνησης Αριστεράς θα μπορούσε να συμπαρασύρει και τον υπόλοιπο κόσμο. Τα πράγματα δε γίνονται έτσι σύντροφοι, όσο και αν το ίντερνετ έχει επεκταθεί παντού. Αντίστοιχα, συντηρητικοί κύκλοι των Βρυξελλών θεωρούσαν ότι μια αριστερή παρένθεση θα προκαλούσε υποχώρηση των διαμαρτυριών στην υπόλοιπη μεσογειακή λεκάνη. Η πολιτική ολοκλήρωση είναι μια διαδικασία που καθυστερεί και η εθνική μυωπία είναι αρκετή ώστε κάποιες φορές σε αφήνει να βλέπεις καθαρά τα πάντα. 

Οι πληθυσμοί που ψηφίζουν στη Γαλλία, δεν απαντούν στη Μέρκελ αλλά στον εγχώριο αντίπαλο και τα προβλήματα που βιώνουν στα γκέτο, στους αγρούς, στις προοπτικές της οικονομίας. Όσοι είχαν επιλέξει τον Ομπάμα- η τηλεοπτική ευφυΐα του οποίου υποσχέθηκε περισσότερα από όσα τελικά κατάφερε- για δύο συνεχείς τετραετίες στις ΗΠΑ, δεν ενοχλήθηκαν από τη διακύμανση των επιτοκίων, ούτε την ύφεση και την αποτυχία στην εξωτερική πολιτική. Ούτε είναι βέβαιο ότι μετά από οχτώ χρόνια Δημοκρατικών, θα επιστρέψουν σε ρεπουμπλικανική ομπρέλα. Η επιδείνωση της ζωής και τα χαμηλά ποσοστά ανεργίας τους, ενδέχεται να στρέψουν τη δυναμική στον Μπέρνι Σάντερς, που ακόμη κι αν δεν κερδίσει τις εσωκομματικές εκλογές θα έχει διαμορφώσει το φυτώριο του αμερικανικού ριζοσπαστισμού. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Τραμπ φαίνεται να έχει περισσότερες πιθανότητες επικράτησης με αντίπαλο την κεντρώα Χίλαρυ. Η θεωρία που αναδεικνύει το Κέντρο ως προνομιακό πεδίο επικράτησης έχει μικρότερη ισχύ στις εποχές των άκρων. 

Οι Βρετανοί Εργατικοί πριν από κάποια χρόνια επέλεξαν το Εντ Μιλιμπαντ αντί του Ντέιβιντ γιατί πίστεψαν σε μια ριζοσπαστική εναλλακτική έναντι του θατσερικού μοντέλου. Καθώς αυτός απέτυχε να εκφράσει καθαρό πολιτικό λόγο, κινήθηκαν πιο ριζοσπαστικά με την επιλογή του Κόρμπυν. Αν αποτύχει και αυτός, υπάρχει και συνέχεια. Από τα δεξιά άλλωστε καραδοκεί και ο Φάρατζ. Από την άλλη πλευρά του κάδρου υπάρχουν οι αποσχιστές της Σκωτίας και της Καταλονίας. Στην Ισπανία και την Πορτογαλία, οι εξελίξεις τρέχουν ήδη και οι χώρες αυτές έχουν διαμορφώσει ένα διαφορετικό χάρτη πολιτικών. 

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι ανεπτυγμένες κοινωνίες βιώνουν μια συλλογική και προσωπική υποβάθμιση, που δε μένει αναπάντητη εκλογικά. Στην ηπειρωτική Ευρώπη το φαινόμενο είναι αντεστραμμένο. Τα τραύματα των χωρών από το πρώην κομμουνιστικό καθεστώς δεν έχουν επουλωθεί και το φυσικό πολιτικό καταφύγιο των θιγόμενων είναι ο εθνικισμός και η περιχαράκωση. 

Αλλά και ο κόσμος που δεν αντιμετωπίζει σοβαρά οικονομικά προβλήματα, απαιτεί κάτι παραπάνω από ευρεία κίνητρα αποθησαυρισμού και αποταμίευσης. 

Με αυτά τα φαινόμενα να εντείνονται στο επόμενο διάστημα, θα ήταν εξαιρετικά παρακινδυνευμένο να αναμένουμε ότι η βίαιη ωρίμανση του ΣΥΡΙΖΑ, ίσως και η ταχεία αποξήρανση του, να αποτελεί το τέλος των ριζοσπαστικών επιλογών των πολιτών. Με υψηλή ανεργία, πολιτική σύγχυση, φαινόμενα αυτοματισμού και με την κοινωνία στα άκρα εν γένει, θα ήταν παράλογο να επιθυμούμε "συνετές κεντρώες-συναινετικές" λύσεις, μάλιστα σε μια συναίνεση χωρίς συμμετοχή στις αποφάσεις. Το ευρωπαϊκό διευθυντήριο αντιστέκεται στην κατανόηση μιας απλής συνθήκης: ο κόσμος δεν έρχεται στα μέτρα σου, με τη δημοκρατία στον Προκρούστη. Οι θεσμοί (ευρωκοινοβούλιο, δικαστήριο, Επιτροπή) που δημιούργησε αποτελούν σήμερα καρικατούρα λεσχών του Μεσαίωνα, ενώ οι αρχές της πολιτικής του είναι παρωχημένες (ανταγωνισμός, απελευθέρωση, ελευθερία κίνησης κεφαλαίων) και προσκρούουν σε κάθε υπόδειγμα επιτυχημένης ανάπτυξης (βλέπετε Ν. Κορέα, BRICS και άλλες). 

Σε εποχές με τέτοιο βαθμό ρευστότητας η έννοια του κέντρου δεν αποτελεί το πόλο έλξης όπως θα επιθυμούσαν να επιβεβαιωθούν οι Αμερικανοί οικονομολόγοι τοu Public Choice. Για αυτό και όσοι παίζουν τα ρέστα τους στις γρήγορες παλινορθώσεις, ίσως πετύχουν το αντίστροφο. Ίσως κινητοποιήσουν τα ένστικτα επιβίωσης ατόμων και συλλογικοτήτων. Και ως πολίτες μιας χώρας που έχει πολλές στρεβλώσεις αλλά και μια ιδιότυπη ροπή στο ετερόδοξο και το δημοκρατικό, οφείλουμε να μην εφησυχάζουμε.

* Ο Δημήτρης Μπίμπας είναι οικονομικός αναλυτής και στέλεχος της ΙΜΕ ΓΣΕΒΕΕ.

Twitter: www.twitter.com/BDimitris