"Μη": Η αρχή της ενοχής

ΓΡΑΦΕΙ Ο ΙΑΚΩΒΟΣ ΣΙΑΝΟΥΔΗΣ

Ένα από τα πρώτα πράγματα που νιώθει κάποιος όταν γεννιέται είναι η θέληση να μάθει τον κόσμο. Για αυτό, στα βρέφη αρέσει να μπουσουλάνε και να εξερευνούν κάθε πτυχή του περιβάλλοντός τους. Και με τι χαρά τα καμαρώνουν οι γονείς… Θαυμάζουν αυτή την οριοθετημένη ανεξαρτησία τους και νιώθουν περήφανοι για το "ελεύθερο" πνεύμα του παιδιού τους! Μέχρι τι στιγμή που θα αγγίξουν κάτι πάνω στην περιέργειά τους… Ίσως κάτι εύθραυστο ή κάτι που δεν πρέπει να αγγίξουν – τέλος πάντων – και εκεί θα ακούσουν την πρώτη τους απαγόρευση, το πρώτο "μη!" 

Αν και δεν είναι, πλήρως, ικανά να αντιληφθούν τι σημαίνει, αυτό, το "μη" – καθώς οι γνωστικές τους λειτουργίες είναι πολύ πρώιμες – ερμηνεύουν τον τόνο, την "απομάκρυνση" ακόμα και τη σβελτάδα με την οποία οι γονείς τους το παίρνουν απ’ το χέρι τους και τότε σιγά σιγά δημιουργείται η πρώτη ρωγμή η οποία θα πρέπει να γεμίσει με κάτι στα επόμενα 3 με 5 χρόνια. Την ρωγμή αυτή, θα ήταν λάθος να την ονομάσω ενοχή αφού είναι πολύ νωρίς για ένα τόσο πολύπλοκο συναίσθημα να εκφραστεί. Είναι, απλά, το άλλο άκρο αυτής της περηφάνειας για την πρωτοβουλία που πήραν να εξερευνήσουν τον κόσμο ακόμα και αν τα μικρά χέρια και πόδια τους δεν μπορούσαν να τους πάνε πολύ μακριά. 

Ας ξεκινήσουμε να φανταζόμαστε τη ρωγμή, λοιπόν, σαν μια τραμπάλα που στη μία μεριά έχουμε την πρωτοβουλία και στην άλλη την ποινικοποίηση, αυτής, της πρωτοβουλίας και στη συνέχεια θα εμπλουτίσουμε, αυτή μας τη σκέψη. 

Αφού το βρέφος δεν έχει ολοκληρώσει την εσωτερίκευση των γονιών του, το αίσθημα που νιώθει είναι το πιο βασικό… Φόβος! Αργότερα, σε αυτόν το φόβο προστίθεται ο φόβος της συνέπειας καθώς και η ντροπή• όλα συναισθήματα που απορρέουν από μία ενδεχόμενη απόρριψη. Αλλά απέναντι σε ποιον νιώθει, αυτόν, το φόβο; Δεδομένης της πολύ νεαρής ηλικίας του, δεν μπορεί να αντιληφθεί ότι οι γονείς που το επιβραβεύουν είναι και οι ίδιοι γονείς που το σταματούν! Αυτό θα ήταν αδύνατο στο μυαλό του. Αναλογιστείτε ότι δεν μπορεί να ενστερνιστεί ότι οι άνθρωποι διέπονται τόσο από καλές πλευρές όσο και από κακές. Συνεπώς, ο φόβος του εκφράζεται με θυμό και έτσι χτίζεται μία εσωτερική ορμή να βλάψει τις "κακές" φιγούρες που το εμποδίζουν από το να εκφραστεί! Δημιουργείται, λοιπόν, ένας χείμαρρος φαντασιώσεων – αν μπορώ να τον ονομάσω έτσι – αρνητικών συναισθημάτων ο οποίος ρέει χωρίς δεσμεύσεις και ταξιδεύει ολόκληρο το σώμα του. 

Με τα χρόνια, γίνεται αντιληπτό ότι οι άλλοι λειτουργούν ως ολοκληρωμένα όντα. Ότι δηλαδή, το ίδιο χέρι που το ταΐζει είναι και το ίδιο που το σταματά και τότε είναι που το νεαρό παιδί βιώνει μία σύγκρουση. Μία σύγκρουση, που εναύει στον χείμαρρο που το έρρεε προηγουμένως και τώρα αυτός ο χείμαρρος – στο μυαλό του – μπορεί να βλάψει αυτούς που αγαπά! Έτσι ορθώνει ένα τοιχίο στο οποίο ο χείμαρρος προσκρούει. Οι "σταγόνες", λοιπόν, που αναπετόνται κατά την πρόσκρουση νοτίζουν την ψυχή του και του γεννούν το πρώτο του άγχος. Εδώ είναι και που παρατηρούμε ότι πρωτεύοντα ρόλο σε αυτή τη γέννηση έχουν ενστικτώδεις παράγοντες. 

Πως, όμως, περνάμε από αυτό το άγχος στην ενοχή; Από το ένστικτο στη συμβολή των άλλων; Κάπου στην ηλικία των τριών και μετά, λοιπόν, είναι που έχει έρθει η ώρα της ρωγμής που αναφέραμε στην αρχή να γεμίσει. Να τεθεί ένας "διαιτητής" στην τραμπάλα που θα αποφασίζει πότε και ποιο από τα δύο άκρα θα κλυδωνίζεται ψηλότερα. Είναι η χρονική περίοδος κατά την οποία το νεαρό παιδί αναπτύσσει την σεξουαλική του ταυτότητα και ταυτιζόμενο με την αντίστοιχη φιγούρα του γονέα, την εσωτερικεύει. 

Συνεπώς, τη θέση του διαιτητή μέσα του παίρνει ο γονιός. Μία ένδειξη, αυτής, της εσωτερίκευσης σε σχέση με το αίσθημα της ενοχής είναι ότι ακόμα και αν το παιδί κατά την απουσία των γονιών του, κρυφά, κάνει κάτι που θα του προσφέρει απόλαυση, είναι δυνατό να νιώσει την ενοχή της πράξης του καθώς ο "εσωτερικός διαιτητής" του δεν απουσιάζει ποτέ! Έτσι, αυτό που κάνει είναι να συγκρατεί τον εαυτό του από το να εκφραστεί καθώς αν έδειχνε τα πραγματικά του συναισθήματα, αυτά που βγαίνουν πηγαία και με τον άκρατο αυθορμητισμό τους του προσφέρουν την ηδονή, θα έπρεπε να είναι πράξη απαράδεκτη και θα τιμωρείτο! 

Για το παιδί, σκεφτείτε πως ισχύει ότι ισχύει και για ένα δέντρο στο οικοσύστημά του. Όταν ένα μεγάλο κλαδί του σπάσει, κάνει τρομερό θόρυβο καθώς χτυπάει στο έδαφος είτε πέφτοντας σε ένα έρημο δάσος είτε σε ένα γεμάτο από ζωή. Ναι, αλλά όταν δεν μπορούμε να ικανοποιήσουμε την επιθυμία μας, την τάση μας για απόλαυση αυτό προκαλεί θυμό, σωστά; Πιθανόν… Και, αυτό, τον θυμό, αυτή, την ενέργεια η άμεμπτη εσωτερικευμένη φιγούρα θα την κατευθύνει – που αλλού; – στη συνειδητή μας συμπεριφορά. Αλλά μια στιγμή… Δεν μπορούμε να τα έχουμε και όλα! Δεν γίνεται να μην μας διώκει τίποτα και τίποτα μέσα μας να μην λέει ότι κάπου φταίμε! Να μην ακούμε μία φωνή, μέσα από τις ενοχές μας, για παράδειγμα να μας λέει: 

"Είναι λάθος να κλέβεις…", "Είναι λάθος να αδικείς…", "Είναι λάθος να κάνεις κακό!" 

Όντως, θα ήταν απαράδεκτο και θα βρισκόμασταν στο περιθώριο στιγμιαία αλλά καμιά φορά η φωνή αυτή είναι τόσο στεντόρεια που καταλήγει στην ίδια "συχνότητα" με τη δική μας και την αναιρεί. Εκεί, λοιπόν, η ενοχή κρύβεται πολύ καλά και εκφράζεται ως η φωνή των άλλων μας διαστρεβλώνοντας τις ερμηνείες μας. Κρίνουμε, λοιπόν, τους εαυτούς μας πολύ σκληρά ενώ – ταυτόχρονα – νιώθουμε ότι οι άλλοι μας κρίνουν έτσι. 

"Πρέπει να με μισούν…", "Με θεωρούν ανόητο!","Νομίζουν ότι είμαι ανίκανος…" 

Σαν κάποιος που μιλάει σε ένα καθρέπτη που έχει το σχήμα ανθρώπου και κακολογεί τον εαυτό του νομίζοντας ότι το κάνει αυτός που έχει απέναντί του και όχι ο ίδιος. Εκεί, η ενοχή γίνεται δηλητηριώδης και οδηγεί κάποιον στο να εκφράσει την ενέργειά του μαζοχιστικά. Να θεωρήσει ότι τον έχουν κρίνει ως ανάξιο, ένοχο και ότι τον έχουν απορρίψει και – φυσικά – αξίζει να τιμωρηθεί για αυτό. Ταυτόχρονα, αρχίζει να επιδεικνύει μία αποστροφή για όλους όσους νομίζει ότι τον περιφρονούν θεωρώντας τους ακατάλληλους να τον κρίνουν καθώς είναι ανίκανοι να υπομείνουν ότι υπομένει εκείνος. 

Για όλα τα παραπάνω, άφησα την ενοχή να οριστεί στο τέλος. Γιατί γεννάται κάθε φορά που βιώνουμε μία σύγκρουση και κάθε φορά η σύγκρουση μπορεί να έχει διαφορετικό αποτέλεσμα. Έτσι, παιδί της αμφισημίας, είναι εκείνο το συναίσθημα που μας δημιουργεί την ταραχή όταν θεωρούμε ότι κάναμε κάτι που έβλαψε κάποιον ή όταν δεν κάναμε κάτι που θα έπρεπε να είχαμε κάνει! 

Κλείνοντας, σκεφτείτε ότι μπορούσατε να περάσετε όλη τη ζωή σας καπνίζοντας χωρίς να το έχει αντιληφθεί κανείς ενώ ταυτόχρονα να στηλιτεύατε όποιον κάπνιζε… Θα το κάνατε; Θυμηθείτε… Ο φόβος του να σας καταλάβαιναν ισούται με το αίσθημα της ενοχής σας!

* Ο Ιάκωβος Σιανούδης είναι Bsc-ψυχοθεραπευτής και επιστημονικός συνεργάτης του ιστοτόπου www.psychorropia.gr

E-mail: iakovos.sianoudis@gmail.com